Η Κοίμησις τῆς Ὑπεραγίας ἡμῶν Θεοτόκου είναι η σπουδαιότερη θεομητορική εορτή της Εκκλησίας και μία από τις δώδεκα σημαντικές εορτές του λειτουργικού έτους (δωδεκάορτο). Παράλληλα, η λαϊκή λατρεία τιμά τη γιορτή « της Παναγίας » με αίσθημα και ευσέβεια ανάλογα με εκείνα της Ανάστασης του Κυρίου και Θεού της. Είναι άλλωστε ενδεικτικό πως σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας στολίζονται Επιτάφιοι και ψάλλονται εγκώμια παρόμοια με εκείνα της Μεγάλης Παρασκευής ενώ η γιορτή αποκαλείται και « Πάσχα του καλοκαιριού ». Ένας χαρακτηρισμός που συνοψίζει το ζωηφόρο μήνυμα της μετάστασης/ανάληψης στους ουρανούς της Παρθένου Μαρίας, όπως διατυπώνεται στο απολυτίκιο της ημέρας, επιβεβαιώνοντας την πίστη στη σωτηρία των ψυχών :
…έν τῇ Κοιμήσει, τὸν κόσμον οὐ κατέλειπες Θεοτόκε. Μετέστης πρός τήν ζωήν, Μήτηρ ὑπάρχουσα τῆς Ζωῆς, καὶ ταῖς πρεσβείαις ταῖς σαῖς λυτρουμένη ἐκ θανάτου τὰς ψυχάς ἡμῶν.
Οι περιστάσεις του θανάτου, της ταφής και της μετάστασης της Θεοτόκου μαρτυρούνται μόνο από απόκρυφες παραδόσεις, με αρχαιότερη εκείνη που αποδίδεται στον Αγ. Ιωάννη το Θεολόγο, που τροφοδότησαν την πλούσια σχετική υμνολογία, διάφορα πατερικά κείμενα και στη συνέχεια, μέσω αυτών, την εικονογραφική αναπαράσταση της Κοίμησης.
Έτσι, βρίσκουμε το βασικό εικονογραφικό θέμα, που διαμορφώθηκε τον 10ο αιώνα (εικ. 1 και 2), να αντηχεί τη σύνοψη του συμβάντος που παραδίδει ο Αγ. Ιωάννης Δαμασκηνός και το εξαποστειλάριο
Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῇ τῷ χωρίῳ, κηδεύσατέ μου το σῶμα, καὶ σύ, Υἱέ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τό πνεῦμα.
Η εικόνα παρουσιάζει στο κέντρο, οριζόντια, τη νεκρική κλίνη της Παναγίας να πλαισιώνεται από τους Αποστόλους, που μετέφερε το Άγιο Πνεύμα στα Ιεροσόλυμα από τα διάφορα σημεία της οικουμένης, όπου κήρυτταν. Μπροστά από το σκήνωμα, με συγκρατημένη οδύνη, όπως και οι υπόλοιποι, ο απόστολος Πέτρος θυμιάζει ακολουθώντας την τελετουργική εκκλησιαστική πρακτική που αποσκοπεί να συνοδεύσει τις προσευχές των πιστών (Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιόν σου… ), στην προκειμένη περίπτωση, τις προσευχές των παρισταμένων υπέρ της σωτηρίας της ψυχής της Θεοτόκου, αλλά και της μεσολάβησής της ενώπιον του Θεού για λογαριασμό τους.
.
Στη μέση της σύνθεσης, πίσω από τη νεκρική κλίνη, δεσπόζει αναπάντεχα η όρθια φιγούρα του Ιησού Χριστού, πλαισιωμένη από αγγέλους. Με χέρια τεντωμένα, βαστά ένα βρέφος σπαργανωμένο, την ψυχή της Θεοτόκου, που δυο άγγελοι κατεβαίνουν από τον ουρανό έτοιμοι να την παραλάβουν.
Έτσι ώστε, αν και κατά βάση πρόκειται για σκηνή πένθους και λύπης, να αποκτά η εικόνα στα μάτια του πιστού ένα χαρακτήρα χαρμολύπης, αφού η απεικόνιση της νεογέννητης ψυχής υπενθυμίζει πως ο θάνατος οδηγεί στην (ανα)γέννηση, και άρα στη ζωή (Μετέστης προς την Ζωήν).
Σύμφωνα με την απόκρυφη παράδοση, τρεις μέρες μετά τον ενταφιασμό της, οι μαθητές βρήκαν στον τάφο μόνο το σάβανό της. Το σώμα της, αναλλοίωτο, είχε αναληφθεί για να επανενωθεί με την ψυχή της.
Η απεικόνιση της Κοίμησης εγγράφεται σε μία νέα προσέγγιση του προσώπου της Παρθένου Μαρίας, που εμφανίστηκε και καθιερώθηκε μετά το τέλος της Εικονομαχίας.
Πιο συγκεκριμένα, ενώ η ιδιότητα της Θεοτόκου, που της αναγνώρισε η Γ΄Οικουμενική Σύνοδος (Έφεσος, 431), υπογράμμιζε τον ρόλο της ως μέσον για την ενσάρκωση του Λόγου και συνεπώς την κεντρική θέση της στο πρόγραμμα της σωτηρίας του ανθρώπου, κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας (8ος-9ος αι.) και των χριστολογικών ερίδων, το ενδιαφέρον της Εκκλησίας στράφηκε στην αξία και τη συμβολή της Θεοτόκου ως Θεομήτορος. Η προβολή της ανθρώπινης φύσης της ως Μητέρας του Θεού προβάλλει την ανθρώπινη φύση και του Ιησού Χριστού, δογματική άποψη που εξηγεί και επιτρέπει την απεικόνισή του. Ταυτόχρονα, η προνομιακή θέση της Παρθένου που απορρέει από το μητρικό δεσμό και από την αμοιβαία σχέση αγάπης της με τον Χριστό και Υιό της την προάγει στον κατεξοχήν μεσολαβητή υπέρ της σωτηρίας των ανθρώπων ενώπιον του Κυρίου. Η ανταπόκριση του Ιησού στο αίτημα της μητέρας του κατά τον γάμο στην Κανά (κατά Ιωάννην, 2, 3-5) είναι η πρώτη ένδειξη του μεσιτικού ρόλου που αναλαμβάνει η Παρθένος Μαρία προς όφελος των ανθρώπων και που ο Ιησούς αποδέχεται και της αναγνωρίζει.
Στον χώρο της τέχνης, οι νέοι εικονογραφικοί τύποι που διαμορφώθηκαν μετά την Εικονομαχία, με πρώτον εκείνον της Σταύρωσης, προβάλλουν τη μητρότητα της Θεοτόκου και της ιδιαίτερης σχέσης που την συνδέει με τον Χριστό μέσα από την έκφραση των συναισθημάτων και αντιδράσεων που την χαρακτηρίζουν ως άνθρωπο και μητέρα: τρυφερότητα, αγωνία, λύπη, οδύνη, θρήνος. Ενδεικτικά, δίπλα από τον μέχρι τότε κυρίαρχο, ιερατικό, τύπο της Οδηγήτριας (εικ. 3), που πραρουσιάζει την Παρθένο κυρίως ώς Θεοτόκο, εμφανίζεται ο τύπος της Ελεούσας ή Γλυκοφιλούσας, ένα από τα καλύτερα σωζόμενα παραδείγματα του οποίου είναι η εικόνα η λεγόμενη Παναγία του Βλαδίμιρου (εικ. 4): διάχυτη η τρυφερότητα που χαρακτηρίζει τον σφιχτό εναγκαλισμό μητέρας και γιου, με το μικρό χέρι του Θείου Βρέφους περασμένο γύρω από το λαιμό της μάνας, αλλά αισθητή και η αγωνία στο στοργικό βλέμμα εκείνης για τη μοίρα που γνωρίζει ήδη πως περιμένει τον μονάκριβο γιό της.
Στην αναπαράσταση της Κοίμησης, το εικονογραφικό μοτίβο του σπαργανωμένου βρέφους μεταφέρει με τρόπο εύγλωττο την καίρια θέση που κατέχει η Παναγία στο πρόγραμμα της σωτηρίας υπογραμμίζοντας πως αυτή βασίζεται στην σχέση αγάπης Μητέρας και γιου: κρατώντας στα χέρια του την ψυχή της ως βρέφος, όπως εκείνη άλλοτε τον κρατούσε στην αγκαλιά της, ο Χριστός ανταποδίδει στην προσφιλή μητέρα την αγάπη της προσφέροντάς της τη σωτηρία της ψυχής της και μέσω αυτής όλων των θνητών.
Μαρία Campagnolo-Ποθητού
εικ. 1: Ανώνυμο μολυβδόβουλλο (οπισθότυπος), 12ος αιώνας, Γενεύη, MAH, CdN 2004- 426 (25 εκ.)
εικ. 2: Μονή Χώρας (Καριγιέ τζαμί), Κωνσταντινούπολη, ψηφιδωτό, 13ος αιώνας
εικ. 3: Παναγία Οδηγήτρια, Torcello (Βενετία), ψηφιδωτό, 12ος αιώνας
εικ. 4: Παναγία του Βλαδιμίρου (Κωνσταντινούπολη, περί το 1130), Μόσχα, Tretyakov Gallery
Επιλεκτική βιβλιογραφία :
– L. Wratislaw-Mitrovic and N. Okunev, La dormition de la sainte Vierge dans la peinture médiévale orthodoxe, Byzantinoslavica, 3 (1931), σελ. 134-173.
– Ioli Kalavrezou, Images of the Mother: When the Virgin Mary Became Meter Theou, Dumbarton Oaks Papers, 44 (1990), pp. 165-172.
– Ioli Kalavrezou, Exchanging embrace. The body of salvation, Images of the Mother of God. Perceptions of the Theotokos in Byzantium, ed. Maria Vassilaki, 2005, σελ. 103-116.
– José María Salvador Gonzàlez, , Iconography of The Dormition of the Virgin in the 10th to 12th centuries. An analysis from its legendary sources, Eikòn Imago, 2017/1, σελ. 185-230.
– pemptousia Κοίμησης της Θεοτόκου