εικ. 1: Όσιος Λουκάς, Βοιωτία. Νάρθηκας, ψηφιδωτό, πρώτο μισό 11ου αιώνα
Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν
θανάτῳ Θάνατον πατήσας
καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασιν ζωήν
χαρισάμενος
Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως o αναστάσιμος ύμνος περικλείει από μόνος του όλο το μήνυμα του χριστιανικού δόγματος: την έκφραση της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο με την εκπλήρωση της υπόσχεσής του να τον σώσει από τον ψυχικό θάνατο.
Eίναι εξάλλου χαρακτηριστικό πως οι τέσσερις αυτοί στίχοι κάνουν αναφορά, με συμπυκνωμένο ποιητικό λόγο, στο περιστατικό της τριήμερης παραμονής του Κυρίου στον Κάτω Κόσμο (ἡ εἰς Ἃδου κάθοδος) στο διάστημα από τον θάνατό Του επάνω στον σταυρό έως την ανάστασή Του. Ένα περιστατικό που, αν και ελάχιστα παρόν στα Ευαγγέλια (περιγράφεται, όμως, στο απόκρυφο ευαγγέλιο του Νικοδήμου), αποτελεί μέρος του χριστιανικού δόγματος και κατέχει ουσιαστική θέση στα πατερικά κείμενα και την υμνολογία, και μάλιστα εκείνην των αγίων Ρωμανού του Μελωδού (αναστάσιμα κοντάκια) και Ιωάννου του Δαμασκηνού (κανόνας της Κυριακής του Πάσχα).
Στο πεδίο της Βυζαντινής τέχνης, που αποβλέπει στην αισθητική απεικόνιση της θεολογίας και αγιολογίας της εκκλησίας – για την κατήχηση και παιδεία των πιστών, αλλά και την απόκρουση των αιρετικών – η καθιερωμένη εικονογραφία της Αναστάσεως πραγματεύεται συνεπώς το ίδιο αυτό περιστατικό : ο Ιησούς απεικονίζεται να εισβάλλει αποφασιστικά στο σκοτεινό βασίλειο του Άδη μέσα σε ένα περίβλημα φωτός. Με το ένα πόδι πατά και καθυποτάσσει τον προσωποποιημένο Θάνατο/Σατανά, κρατώντας στο ένα χέρι τον σταυρό του μαρτυρίου Του, σύμβολο της νίκης Του, ενώ με το άλλο, ανασύρει τον γηραιό Αδάμ από την σαρκοφάγο. Η Εύα αναπαριστάται πίσω από τον Αδάμ, με τεντωμένα χέρια προς τον Ιησού.
Έτσι, ενώ στη δυτική χριστιανική τέχνη το γεγονός της Αναστάσεως αποδίδεται με τη θριαμβική ανύψωση του Κυρίου στους ουρανούς, στο Βυζάντιο, το εικονογραφικό μοτίβο προβάλλει την κατάβασή Του στα καταχθόνια και εξιστορεί την εκεί λυτρωτική δράση Του : την συντριβή των δυνάμεων του σκότους, τη νέκρωση του Θανάτου και την επακόλουθη απελευθέρωση από τα δεσμά του Άδη των ψυχών των πρoπατόρων και, δι´αυτών, του ανθρωπίνου γένους.
Ώστε, τόσο ως θεολογική αντίληψη όσο και στην εικονογραφική μεταφορά της, η Ανάσταση του Κυρίου προϋποθέτει και εξαρτάται λειτουργικά από τη σωτηριολογική ενέργειά Του στον Κάτω Κόσμο.
Στον αναστάσιμο ύμνο, αυτή η θεμελιώδης αιτιολογική σχέση γίνεται, θα λέγαμε, πιο καταληπτή σε πεζή ανάγνωση:
θανάτῳ Θάνατον πατήσας καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασιν ζωήν χαρισάμενος, Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν !
Από τον 5ο έως τα τέλη του 7ου αιώνα, η αναπαράσταση της Αναστάσεως εμπνέεται από τις σχετικές περικοπές των Ευαγγελίων και γίνεται μόνον υπαινικτικά, με την απεικόνιση των Μυροφόρων ή των έντρομων φυλάκων μπροστά στον κενό τάφο, ή ακόμα με τη σκηνή του «Χαίρετε», την εμφάνιση, δηλαδή, του Ιησού στις δύο Μαρίες μετά την Ανάστασή Του (εικ. 2, κάτω πεδίο). Είναι ενδιαφέρον πως η εμφάνιση της εικονογραφίας της Κατάβασης στον Άδη συμπίπτει χρονολογικά με την ΣΤ΄Οικουμενική Σύνοδο (680-681), η οποία, μεταξύ άλλων, αναγνώρισε τις δύο θελήσεις και δύο ενέργειες του Χριστού, αντίστοιχα της ανθρώπινης και θείας υπόστασής Του. Ο δογματικός αυτός κανόνας επέτρεπε την εξήγηση – άρα και την απεικόνιση- του έργου του Κυρίου στον Κάτω Κόσμο χάρι στην θεία θέληση και ενέργειά Του, όσο το σώμα Του κείτονταν άψυχο στον τάφο.
Αρχικά λιτή, η εικονογραφία της Αναστάσεως εμπλουτίστηκε σταδιακά μέχρι τον 12ο αιώνα με λεπτομέρειες εμπνευσμένες από τους ψαλμούς, που υπογραμμίζουν την ένταση της νικηφόρας προέλασης του Ιησού στα καταχθόνια και την απήχηση του σωτηρίου έργου Του. Απεικονίζονται πλέον οι γκρεμισμένες πύλες του Κάτω Κόσμου, σκορπισμένα κλειδιά, σύρτες και μοχλοί, («συνέτριψε πύλας χαλκᾶς και μοχλοὺς σιδηροὺς συνέθλασεν», ψαλμ. ρς΄, 16), συχνά, ο Ιησούς να ανασύρει από την σαρκοφάγο και την Εύα («… τὸν Ἀδάμ σὺν τῇ Εὒᾳ λυτροῦμαι παγγενῆ, καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἐξαναστήσομαι» ,θ΄ ωδή Κανόνος Μ. Σαββάτου), ενώ, εκτός από τους πρωτόπλαστους, να μετέχουν της λύτρωσης από τον Θάνατο ο Δαυίδ και ο Σολομώντας, άλλοι Δίκαιοι της Παλαιάς Διαθήκης, όπως ο Άβελ, καθώς και όσοι πίστευσαν στο ευαγγελικό του κήρυγμα.
Οι σχετικές αναπαραστάσεις από το Καθολικό των Μονών Οσίου Λουκά Βοιωτίας (εικ. 1), Δαφνίου Αττικής και Νέας Μονής Χίου (εικ. 3) προσφέρουν τα πιο λαμπρά παραδείγματα που έχει να επιδείξει η μνημειακή τέχνη του 11ου αιώνα.
Μαρία Campagnolo-Ποθητού
εικ. 2: Φλωρεντία, Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, συριακό Ευαγγέλιο λεγόμενο « του Ραμπουλά», f. 13r, 586
εικ. 3: Νέα Μονή Χίου. Κόγχη οκταγώνου, ψηφιδωτό, δεύτερο μισό 11ου αιώνα
